Filosofische echo’s: Waar ik klimaatfilosofie vond op het witte doek

Mabel Zwaan, een van onze drie Post Pop Up-gastprogrammeurs, bijt het spits af in deze nieuwe serie programma’s met haar drieluik in het Natuurmuseum Brabant.

Voor deze programmering heeft ze een begeleidend essay geschreven over haar pad binnen de klimaatfilosofie en hoe klimaatproblematiek vanuit een filosofisch perspectief via film benaderd kan worden:

‘You think you own whatever land you land on. The earth is just a dead thing you can claim. But I know every rock and tree and creature has a life, has a spirit, has a name!’ Die tekst uit Pocahontas spookte door mijn hoofd tijdens een college over klimaatfilosofie, waarin het ging over care ethics: de stroming waarin zorg en welzijn worden gezien als een manier van een relatie opbouwen, in dit geval met de natuur. Een beetje onzeker over de enigszins problematische referentie die ik wilde maken—Pocahontas heeft de tand des tijds immers niet helemaal doorstaan—stak ik mijn hand op en vroeg ik of je zou kunnen zeggen dat care ethics centraal staat in deze Disney-film. Nadat ik het wat beter had uitgelegd en de bovenstaande songtekst erbij had gepakt, moest mijn professor lachen en zei ze: 'Ja, dat kun je zeker zeggen!'

Zo begon mijn zoektocht naar films die hetzelfde doen: films die filosofisch interessant zijn, grote filosofische vragen stellen of goed dienen als voorbeeld van een filosofische theorie. Het was verfrissend; ik kon stof tot nadenken vinden in mijn liefde voor film. Voor mijn master zag ik filosofie voor me als een rij dikke, taaie, vrij stoffige boeken. Maar de ideeën bestaan overal, wat betekent dat je helemaal geen master filosofie hoeft te volgen om tóch met mooie, interessante of uitdagende vraagstukken bezig te zijn. Aan de hand van Sound of Metal ging ik nadenken over wat het precies betekent om disabled te zijn. After Yang stelde (net als veel Black Mirror-afleveringen) de vraag waar de ethische grenzen van artificial intelligence liggen. En de serie I May Destroy You introduceerde mij aan nieuwe definities van ‘consent’, die zo uit een feministische, filosofische theorie zouden kunnen komen.

Toch was het klimaatfilosofie waar ik steeds op terugkwam. Door klimaatverandering liep ik, waarschijnlijk net als veel andere mensen, rond met vragen. Kleine, vrij onschuldige vragen zoals: Zal ik voortaan vegetarisch eten? Of zelfs veganistisch? Moet ik op de A12 gaan zitten? Een huis met zonnepanelen regelen? Toch maar geen rijbewijs halen en alles met het ov blijven doen? Maar ook grote, zware vragen zoals: Moet ik kinderen op deze wereld zetten? Filosofen doen hard hun best om op dit soort vragen antwoorden te geven, maar ook filmmakers zijn ermee aan de slag gegaan.

Zo kwam ik erachter dat ik voor care ethics en ideeën die inheemse volkeren hebben over de natuur en wat we daarvan kunnen leren gelukkig niet alleen naar Pocahontas hoefde terug te grijpen. In de recente documentaire I Am the River, The River is Me volg je een groep Māori die over de Whanganui-rivier vaart, de eerste rivier ter wereld die bij wet wordt erkend als rechtspersoon en als een levend en ondeelbaar wezen. Deze documentaire laat zien dat wij in het Westen heel anders naar natuur kijken dan inheemse volkeren deden en nog steeds doen. Onze blik heeft destructie en klimaatvernieling als gevolg; de blik van de Māori heeft een rivier beschermd en behoed voor vervuiling.

De vragen over het nut van klimaatactivisme en waar de grenzen liggen met klimaatterrorisme komen terug in de twee zenuwslopende thrillers Night Moves van Kelly Reichardt en How To Blow Up a Pipeline van Daniel Goldhaber. Beide films volgen groepen jonge klimaatactivisten met explosieven in de achterbak. In het ene geval wordteen dam opgeblazen, in het andere geval een oliepijpleiding. Een film die op een absurdistische wijze met soortgelijke ideeën speelt, is Woman at War. Hierin strijdt een IJslandse vrouw voor haar landschap en de wereld, vooral nu ze moeder wil worden. Ze gunt haar kind een gezonde planeet, dus zet alles op alles om dit voor elkaar te krijgen. First Reformed houdt zich ook bezig met de grote vraag van kinderen krijgen in tijden van klimaatverandering, op een hartverscheurende manier. Wanneer een man zich van het leven berooft nadat hij te horen krijgt dat hij vader wordt, duikt zijn priester—gespeeld door de fenomenale Ethan Hawke—diep in de gevolgen van klimaatverandering, tot op het punt dat hij dreigt zijn geloof in God te verliezen.

Zo zijn er nog tientallen andere films die spelen met grote, filosofische vraagstukken omtrent klimaat. Utama van Alejandro Loayza Grisi gaat over klimaatvluchtelingen, een tragisch verhaal dat in de toekomst weleens voor miljoenen de realiteit kan worden. De documentaire Honeyland gaat over de laatste nomadische imker van Europa en hoe daarmee belangrijke kennis over bijen verloren gaat en we steeds verder verwijderd raken van de natuur waarin we leven. Of neem de anime Suzume, waarin een jong meisje via een magische deur natuurrampen moet voorkomen in Japan. Film is een eindeloze bron van wijsheid, waarin veel interessante filosofische ideeën zijn terug te vinden. Daar hoef je geen droge boeken voor open te slaan of in een academische bubbel voor te zitten: filosofie bevindt zich overal waar je kijkt, je moet alleen oefenen met het ontdekken ervan.